EF'un Küçük Bir Gezegene Ziyareti: Bir Oyuna Sorulacak Bazı Sorular (Elinor Fuchs)

 

Mars haritası. İllüstrasyon: Sör Robert Stawell Ball

 

EF'un Küçük Bir Gezegene Ziyareti: Bir Oyuna Sorulacak Bazı Sorular

Elinor Fuchs

Elinor Fuchs'un makalesi, 1990'ların başlarında bir sınıf aracı olarak ortaya çıkışından bu yana, edebiyat ofislerinde ve üniversite bölümlerinde dolaşan yırtık pırtık fotokopilerle sadık bir takipçi kitlesi edindi. Daha yakın zamanlarda, geniş bir okuyucu kitlesi tarafından erişilebilir olmamasına rağmen, İnternet sohbet odalarında tartışmalara ilham verdi ve bilimsel dergilerde alıntılar topladı. Dramatik dünyalara dair algımızı genişleten “EF'in Küçük Bir Gezegene Ziyareti” makalesini yayınlamanın zamanı geldi. İyi oyunlar gibi, her okumada daha anlamlı hale gelir.

— Editörler

Aşağıdaki yol haritası yapısı, bir öğretim aracıdır. Son birkaç yıldır bunu Yale School of Drama'da MFA Dramaturji Programındaki öğrenciler için eleştirel yazım dersi olan Reading Theatre'a bir giriş olarak kullandım.

Aşağıdaki "Sorular", büyük ölçüde dramatik eleştirinin temelinde yatan karakter ve normatif psikolojiye hemen atlayan (ve felç eden) yaklaşımı önlemek için tasarlanmıştır.. Bu düzeltici eğilimin dışında, burada sunulan yaklaşım, oyun analizine yönelik diğer yaklaşımların yerini almayı amaçlayan bir “sistem” değildir; Bunu sıklıkla Aristoteles'in olay örgüsü yapısına ilişkin benzersiz kavrayışıyla birlikte kullanırım. Daha ziyade, eleştirel hayal gücü için bir şablon olarak düşünülebilir.

Hedda Gabler üzerine güzel bir makalede, Philip E. Larson "gerçek bir performans eleştirisi"nin doğasını açıkladı. Eleştiri, "efemera'nın değerlendirmesi ile yetinmeyi istemiyorsa, ne oyun yazarı, ne eleştirmenler, ne de okuyucunun hiç görmediği veya görmeyeceği bir potansiyel nesneyi tanımlamaya çalışmalıdır." Bu "Sorular", dramatik dünyaların karanlık maddesinin bazı noktalarını aydınlatmak, Larson'ın işaret ettiği potansiyelleri aydınlatmak amacıyla kullanılır. Ne tür cevaplar gelirse gelsin, sorgulamanın kendisi eleştiri faaliyetine önemli bir katkı sağlar.

—Elinor Fuchs

 

Oyunun dünyasında kaza olmadığını varsaymak zorundayız. Hiçbir şey “tesadüfen” meydana gelmez, hatta tesadüf bile. Bu durumda, oyundaki hiçbir şey önemsiz değildir. Buna paralel olarak oyun bizden, seçkin yorumun, “iyi zevkin” ya da “doğru biçimin” baskısı olmaksızın dikkatimizi ve merakımızı ona yöneltmemizi, tam bir farkındalıkla ona odaklanmamızı ister. Yargıda bulunmadan önce sorular sormalıyız. Sanat eleştirisinin nasıl yapılacağına dair sıkça tekrarlanan ancak çok az anlaşılan fikrin en derin anlamı budur.

I. Oyunun Dünyası: Önce İlk Şeyler

Bir oyun düz bir edebiyat eseri değildir, başka bir dünyanın şiirsel tasviri değildir, zaman ve mekanda önünüzden geçen kendi içinde başka bir dünyadır. Dil bu dünyanın sadece bir parçasıdır. Yalnızca dil açısından düşünenler, oyunları okumakta zorlanırlar. Bu diğer dünyayı “gördüğünüzde”, onun uzay-zaman dinamiklerini, mimarisini deneyimlediğinizde, o zaman dilin buradaki rolünü anlayabilirsiniz.

Dile çok fazla odaklanmak oyunları okumayı zorlaştırıyorsa, karaktere çok fazla odaklanmak tam tersi bir sorun yaratır: okumayı çok kolaylaştırır. Dramatik yapılara karakterler açısından dar bir açıdan bakmak, bu garip dünyayı sorunsuz bir şekilde kendi dünyamıza yıkma riskini taşır. Sahne dünyası asla bizimkiyle aynı kurallara uymaz, çünkü onun dünyasında orada olandan başka hiçbir şey mümkün değil: orada başka kimse yaşamıyor; başka bir coğrafya mevcut değildir; alternatif bir eylem yoktur.

Bütün bu dünyayı görmek için, kelimenin tam anlamıyla şunu yapın: Oyunu orta büyüklükte bir top haline getirin, orta mesafeden önünüze koyun ve gözlerinizi kısın. Topu tüm gezegeni görebileceğiniz kadar küçük yapın, ayrıntıları kaybedecek kadar küçük ve ayrıntı bütünü kaplayacak kadar büyük değil.

Önünüzde "oyunun dünyası" var. Hala gözlerini kısarak, alanı sorun. Bu gezegende mekan (space) nasıl? İç mi dış mı, doğal mı yoksa insan eliyle mi inşa edilmiş? Buradaki alan sınırlı mı yoksa tamamen açık mı? Birçok "istasyon" (uğrak noktası) içeren uzun bir yol görüyor musunuz? Vadiler ve dağlardan oluşan bir manzara görüyor musunuz? Deniz ve kara? Bir adada mıyız? Bir mağarada? Bir çölde mi yoksa bir ormanda mı? Bir köy yolunda mı?

Şimdi zamanı sor. Bu gezegende zaman nasıl işliyor? "Zaman duruyor" mu? Bu gezegende zaman çılgınca ve kesik kesik mi? Telaşsız, sakin geçen bir zaman mı? Bu gezegende zaman kendini nasıl gösterir? Saatle mi? Güneş sayesinde mi? Ayak sesleriyle mi? Nasıl bir zamandayız? Döngüsel zaman mı? Sonsuz zaman mı? Doğrusal zaman? Ne tür bir doğrusallık? Bir gün? Bir ömür mü?

Bu gezegendeki iklimi sorun. Fırtınalarımız mı var? Güneş ve ay tutulmaları? Aşırı sıcak mı yaşıyoruz? Soğuk mu? Bu gezegendeki ortam bereketli ve bol mu, durgun ve yaşamı reddeden, havasız ve boğucu mu? Bu dünyanın mevsimsel "hissi" nedir? Güz gibi? Buz gibi?

Bu gezegendeki ruh hali nedir? Neşeli mi? Ciddi mi? Üzgün? İronik? Kasvetli mi? Ruh hali sadece bir olay örgüsü meselesi değildir (komediler "mutludur" vb.), "ton" da ruh haline katkıda bulunur. Bu gezegenin tonu nedir? Hassas mı yoksa kaba mı? Düşünsel mi yoksa tutkulu mu? Ölçülü mü veya şiddetli mi? Bu gezegende ruh hali ve ton nasıl yaratılıyor? Müzik aracılığıyla mı? Işık, ses, renk, şekil? Hangi şekiller? Eğriler? açılar?

Unutmayın, karda veya siste daha ilginç görüneceğini düşündüğünüz için gezegenin kış veya karanlık olduğuna karar veremezsiniz, en azından henüz değil. Orada olanlara karşı tetikte olduğunuzdan emin olun; Rapor ettiğiniz şey için gezegende gerçek kanıtlar olmalıdır.

Bitirmedin. Dramatik dünyaların çoğunda gizli ya da en azından görünmeyen alanlar vardır. Onlar hakkında da sorular sorun. Mekan, zaman, ton ve ruh halinin özellikleri nelerdir? Temsil edilen dünyayla, görebildiğiniz dünyayla nasıl bir ilişkileri var? Son olarak, bu gezegene bakarken onun "müziğini" dinleyin. Her dramatik dünya, yas, kutlama, çocuk pıtırtıları, büyü gibi karakteristik seslere sahip olacak veya bunları önerecektir. Bu, insan ve manzara seslerini veya ses ve sessizliği değiştirecek. Sesin modelini dinleyin.

II. Oyunun Sosyal Dünyası: Daha Yakından Bir Bakış

Hala bu dünyada yaşayan varlıkları incelemeye hazır değilsiniz. Bireysel özelliklerini ve güdülerini araştırmadan önce, bilmeniz gereken başka şeyler de var.

Gezegene gözlerinizi kısmaya devam edin. Bu kamusal bir dünya mı yoksa özel mi? Sınıf kuralları nelerdir? Aristokrat mı? Halkçı mı (popular)? Karma mı?

Bu gezegendeki figürler kendilerini ne tür kalıplarda düzenliyor? Hareket halindeki grupları, izole edilmiş bireyleri görüyor musunuz? Bir grup tarafından çevrelenmiş tek bir merkezi figür var mı? Figürler çelişkili çiftler halinde mi eşleştiriliyor? İç içe geçmiş üçgenlerin gerilimini görüyor (ve hissediyor musunuz)?

Figürler bu gezegende nasıl ortaya çıkıyor? İçe dönük mü yoksa iki boyutlu mu? Hemen göze çarpmayan? Abartılı? Kukla gibiler mi? Palyaçolar gibi mi? Senin gibi? (Emin misin?)

Figürler bu gezegende nasıl giyiniyor? Paçavralarda, önlüklerde, karton kesiklerde?

Bizim gibi? (Emin misin?)

Figürler nasıl etkileşime girer? Savaşarak mı? Gerekçeli tartışma?

Bu gezegende kimin gücü var? Nasıl elde edilir? Kimler üzerinde uygulanmaktadır?

Hangi amaçlar için uygulanmaktadır?

Bu gezegendeki dil alışkanlıkları nelerdir? Mısra veya nesir, diyalog veya monolog, kesinlikle. Ama aynı zamanda, ne tür bir dil baskındır - düşünceler mi yoksa duygular mı? Ve ne tür duygular? Dil renkli mi yoksa düz mü, kırpılmış mı yoksa akıcı mı, metaforik mi yoksa mantıklı mı? Coşkulu mu yoksa kasıtlı mı? Peki ya sessizlikler?

III. Ne değişiyor?

Bu dünya için bir his edindin. Şimdi ona dinamik olarak bakın çünkü zamanda hareket ediyor. İşleyişinin "kuralları" içinde hiçbir şey aynı kalmaz. Bu dünyada ne değişir?

İlk resme bakın. Şimdi sonuncuya bakın. Ardından, oyunun merkezine yakın bir yerde çarpıcı bir görüntü bulun (Kyd'in İspanyol Trajedisi'ndeki boş kutu buna iyi bir örnektir). Bu gezegendeki kaderin bir hesabını vermek, bu üç işaretin üzerindedir. İlkinden sonuncusuna gitmek için merkezi görüntünün kapısından geçmek neden önemliydi?

Bu dünyanın manzarasında neler değişiyor? İçeriden dışarıya doğru hareket ediyor mu? Vadilerden dağlara mı? Kasabadan vahşi doğaya mı?

Zamanla neler değişir? Zaman alacakaranlıktan geceye geçer mi? Geceden şafağa mı? Sabahtan gece yarısına mı? Bir yılın dört mevsimi boyunca mı? Bir insan yaşamının evreleri boyunca mı? Ya da Yaratılıştan Kıyamet Gününe kadar sonsuz yaşamın aşamaları?

Dilde neler değişir? Tonda, modda, kıyafetlerde?

Keşfettiğiniz tüm değişiklikler elbette karaktere katkıda bulunacak ve karaktere yansıyacaktır, ancak her yörünge kendi başına bir anlamlandırma sistemi olarak görülmelidir.

Eylemde ne gibi değişiklikler var? Karışıklıktan düğüne (romantik komedinin temel olay örgüsü) geçtik mi? Tehditten barışçıl kutlamaya ([geleneksel] trajikomedinin temel olay örgüsü)? Tehditten felakete (trajedinin temel olay örgüsü)? Acı çekmekten yeniden doğuşa (Tutku oyununun konusu)? Tehditten ikili sonuca, kötü insanlar için acı çekmeye ve iyilik için haklı çıkarmaya (melodramın temel olay örgüsü)?

Ne değişmez? Bu dünyada sabit veya sabit bir nokta var mı? Mutlak bir gerçeklik mi? Tanrı? Mezar?

Son bir kez gözlerini kıs. Uzayı, zamanı, doğal dünyayı ve sosyal dünyayı, değişen ve değişmeyen unsurları bir araya getirerek "miti" keşfediyorsunuz. Oyunlar arketipsel yerlerle doludur - kaleler, bahçeler, ormanlar, yollar, adalar, yeşil dünyalar, rüya dünyaları, fırtınalar, gece sahneleri ve daha fazlası. Oyun bir sarayda başlar, ay ışığının aydınlattığı bir ormana gider ve ertesi gün gündüz veya gece (hangisi? Gündüz veya gece?) saraya dönerse, bu ilerleme size ne anlatır? Son saray sahnesi, ormana yapılan gece yolculuğuyla nasıl ilişkilenir? Oyunun sonundaki oyun dünyası dönüşmüş (transformed) bir dünya mı? Yoksa küçük düzeltmelerle “normale” dönen aynı dünya mı? Cevabınıza göre dünyalar ayağa kalkar veya düşer.

 

IV. Kendini Unutma

Neyin değiştiğini ararken, dünyaların hayalcisi olan sende nelerin değiştiğini sormayı unutma. Sor, bu dünya benden ne istedi? Benden acıma ve korku istiyor mu? Benden akıl yürütmemi istiyor mu? Sahnedeki eyleme fiziksel olarak katılmak için mi? Benden diğer izleyicilerle etkileşime girmemi istiyor mu? Tiyatrodan ayrılıp politik eylemde bulunmamı mı istiyor? Etik varlığımı özüne kadar aramama mı yol açıyor? Belki de bu dünya sadece beni eğlendirmek içindir, neden olmasın? Fakat bu niyetin bilinmesini nasıl sağlıyor?

V. Teatral Aynalar

Bu içsel sistemler ne kadar önemli olursa olsun, dramatik dünyalar sadece kendi içlerinde ve kendilerine konuşmazlar; ayrıca birbirleriyle konuşurlar. Bu dünyanın içinden size kaç performans sinyal veriyor? Başka kaç dramatik dünyanın yankısını akla getiriyorlar? Teatralliğin bu ek katmanları halihazırda keşfettiklerinizi nasıl yorumluyor?

VI. Karakter Desene (pattern) Uyuyor

Ancak şimdi, bu dünyada yaşayan figürleri incelemeye gerçekten hazırsınız. Bir karakter hakkında yaptığınız her varsayım, psikolojinin o dünyadaki işleyişi de dahil olmak üzere, dünyasının koşullarını yansıtmalıdır. Karakterle ilgili herhangi bir sorunun en ilginç versiyonuna, önce onun teatral gezegeninin özelliklerini keşfederek ulaşabilirsiniz. Karakterler yalnızca, belirli bir dizi koşul altındaki bir dizi lokalde yaşamını sürdüren, bir dizi eylemi icra eden / gerçekleştiren ve bir dizi nesneyle meşgul olan varlıklar demektir. Bunlar karmaşık bir sanatsal desenin bileşenleridir. Önce deseni bulun!

Uyarı: "Tekillikleri", şaşırtıcı olay, nesne, figür veya "uymayan" sahneleri atlayan bir model oluşturmaktan kaçının. Unutmayın, dünyada tesadüfen oyun diye bir şey yoktur. Bulmacalar anahtarı tutabilir. Dramatik dünyanın tamamen bilinçli, belirli ve sınırlı olduğunu varsayalım. O dünyadaki görsel, işitsel, zamansal, tonal, figürel her unsurun rolünü dikkate almaya çalışan o dünyanın bir açıklamasını verin. Her öğe oyunda bir oyuncu olarak ortaya çıktıkça merak edin. Anlam uyandıran biri olun.

Elbette bu dünyada pek çok farklı şekilde anlam inşa edebilirsiniz. Yapabileceğiniz en kapsayıcı şekilde oluşturun. Hala görülecek daha çok şey olacak.

Not

1. Philip E. Larson, "French Farce Conventions and the Mythic Story Pattern in Hedda Gabler: A Performance Criticism", Contemporary Approaches to Ibsen (Oslo: Universitetsforlaget AS, 1985), 202.